چالش های زیست محیطی ناشی از رهاسازی تایرهای مستعمل در طبیعت آینده جهان را با تهدیدهای جدی روبرو کرده است. بسیاری از کشورهای توسعه یافته و صنعتی جهان قوانین و مقررات متعددی برای جلوگیری از تخریب اکوسیستم تدوین و عملیاتی کرده اند، اما در کشور ما هنوز دولت ها به اهمیت این موضوعات پی نبرده اند و نه قانون جدی در این زمینه وجود دارد و نه دغدغه ای در بین مسئولان احساس می شود. در این رابطه با دکتر اسکندر ستوده، پیشکسوت صنعت تایر و محقق و پژوهشگر در زمینه بازیافت تایر گفتگو کرده ایم که در ادامه می خوانید.

آقای دکتر، ضمن تشکر از جنابعالی برای نگرانی هایی که در زمینه محیط زیست دارید، لطفا درباره اهمیت موضوع بازیافت تایرهای مستعمل و تجربه های جهانی در این زمینه توضیح بفرمایید.

موضوع غالب بحث فعالان صنعت تایر، این روزها مسایلی همچون کاهش مصرف انرژی، کاهش مصرف آب و قیمت گذاری دستوری و مسایلی از این جنس است؛ درحالی کهیکی از چالش های مغفول در این صنعت مسأله تایرهای مستعمل و بازیابی آنها از چرخه طبیعت است؛ موضوعی که به یک تهدید جدی برای طبیعت و اکوسیستم تبدیل شده و در قبال آن جوابی برای نسل های آینده نداریم.

واقعیت آن است که پلیمرها دارای چرخه عمر طولانی هستند و ده ها سال زمان نیاز است تا وارد سیکل کربن طبیعت شوند. به همین دلیل اگر راه حلی برای این موضوع نیابیم، باید در انتظار فاجعه ای زیست محیطی در آینده باشیم. خوشبختانه در حال حاضر در صنعت پلاستیک، تولید محصولاتی با عمر مشخص در دستور کار قرار گرفته و این محصولات پس از پایان عمر، در اثر نور خورشید تخریب و تجزیه می شوند، اما در تایر این روند معکوس است و ناچاریم از موادی در تولید تایر استفاده کنیم که عمر آن افزایش یابد.

در این بین جهان برخورد ویژه ای با موضوع محیط زیست و تضمین سلامت اکوسیستم در برابر تهدیدهای ناشی از تولیدات صنعتی دارد که متاسفانه در کشور ما مورد توجه قرار نگرفته است. در کشورهای صنعتی دنیا شاهد تعریف یک استاندارد جهانی به نام ایزو 26000 یا استاندارد مسئولیت اجتماعی هستیم که بر اساس آن هر تولید کننده و ذینفعان آن – اعم از کالا یا خدمات – به منظور جلوگیری از آلودگی های زیست محیطی و حفاظت از اکولوژی، باید برای دوره پس از مصرف محصول خود، فرایند بازیافت را در نظر بگیرد.

حتی قوانینی برای جلوگیری از فرایند تولید در شرکت هایی که از این قانون تخلف می کنند، وضع شده است که از اهمیت موضوع حفاظت از اکوسیستم به عنوان یک اصل اساسی در تولید حکایت دارد.

به این ترتیب سازمان ها و ذینفعان آن ها در سراسر دنیا نیاز به مسئولیت اجتماعی را برای توسعه پایدار احساس کرده اند و تعهد یک سازمان به رفاه جامعه و محیط زیست به یک معیار موثر برای سنجش عملکرد بنگاه های اقتصادی تبدیل شده که این امر بازتابی از شناخت رو به رشد است که برای اطمینان از اکوسیستم سالم، برابری اجتماعی و مدیریت سازمانی خوب به آن نیاز داریم. باید گفت فعالیت های یک سازمان به سلامت اکوسیستم های جهان بستگی دارد و از آنجا که این روزها سازمان ها تحت نظارت ذینفعان خود قرار دارند، این امر ضرورت به کار گیری استاندارد 26000 را دو چندان کرده است.

بار دیگر تاکید می کنم اگر فکری برای این موضوعات در کشور نیندیشیم، آینده مصیبت باری در انتظار اکوسیستم کشور است و به قول سهراب سپهری« چشم ها را باید شست، جور دیگر باید دید».

چه راهکارهایی برای استفاده از تایرهای مستعمل وجود دارد و وظیفه های تشکلی در این مسیر چیست؟

در دنیا راه حل های زیادی برای بازیابی تایر بعد از مصرف وجود دارد، اما در کشور ما برنامه و نقشه راهی برای این امر وجود ندارد و باید وزارت صمت با همکاری انجمن صنفی صنعت تایر و انجمن صنفی کارفرمایی تولید، تامین کنندگان مواد اولیه و زنجیره ارزش صنایع لاستیک ایران، نقشه راهی برای رفاه نسل آینده ترسیم و عملیاتی کنند. در غیر این صورت خسارت های بیشماری در آینده متوجه نسل های بعدی خواهد شد، درحالیکه منابع توسط ما مصرف شده اند.

تایر منبع موادی همچون کائوچو، دوده، مواد شیمایی، نخ، سیم و … است که دارای ارزش زیادی هستند و قابلیت بازگشت به سیکل مصرف هستند.

در کشورهای صنعتی، مصرف کنندگان به هنگام تعویض تایر باید هزینه ای در حدود 5 تا 10 دلار بابت هر تایر به منظور بازیافت و استانداردهای زیست محیطی پرداخت کنند که این ارقام به حساب دولت واریز می گردد تا صرف سیاست های حمایت از محیط زیست شود.

یکی از بهترین اقدامات برای بازیابی تایرهای مستعمل، روکش مجدد تایر (RETREADING) است. اگر ساختمان تایر – اعم از تایرهای سواری، باری و حتی هواپیما – لطمه ندیده باشد، قابلیت روکش مجدد را دارد. لازمه این امر سلامت ترد و ساید وال تایر که وظیفه آن حفظ تایر از ضربه است، می باشد. در کشورهای صنعتی پیشرفته شاخصی برای نقطه سایش با عنوان «اندیس سایش تایر» مورد توجه قرار می گیرد که ملاک سنجش سلامت تایر است. در توضیح باید بگویم در شیارهای تایر برآمدگی وجود دارد که مرز استفاده از تایر را نشان می دهد و عبور از این نقطه به ساختمان تایر لطمه می زند. در کشور ما نیز باید این قاعده مورد توجه قرار بگیرد و پلیس راهور با بکارگیری قوانین مشخص، اجازه استفاده از تایر بعد از این نقطه را ندهد و رانندگان مجبور به تعویض تایرهای خود بعد از رسیدن به نقطه سایش باشند. اگر تایر درست استفاده شده باشد، می تواند یک بار و یا چند بار در فرایند روکش به تایر نو تبدیل شود.

اگر تایر قابلیت استفاده در روکش مجدد نداشت چه راهکارهایی برای آن وجود دارد؟

اگر ساختمان تایر لطمه دید و قابلیت روکش نداشت، روش های دیگری برای بازیافت آن وجود دارد. روش اول خرد کردن تایر مستعمل و تبدیل آن به قطعات کوچک تر یا پودر لاستیک در اندازه های مختلف است. برای این منظور ابتدا تایر را با دستگاه های آسیاب مخصوص تکه تکه و به اندازه ذرات مختلف تبدیل و این قطعات را در صنایع گوناگون مانند تولید موزاییک های لاستیکی به کار می گیرند.

مصرف دیگر پودر لاستیک که تجربه های بسیار خوبی از آن در جهان وجود دارد، در آسفالت خیابان ها است که عمر آسفالت و کیفیت آن را بالا می برد. همچنین می توان از این پودر در صنعت تولید تایرهای بازیابی شده (RECLAIM TIRE) استفاده کرد. برای این منظور این پودرها را در رآکتورهای خاص با مواد شیمایی مخلوط کرده و در درجه حرارت بالا، ساختمان ولکانیزاسیون را با باندهای شیمیایی سولفور- سولفور می شکنند که این فرایند برای تولید لاستیک بازیابی شده است و در دنیا با قیمت بسیار مطلوب در اختیار صنایع قطعه سازی، کف پوش ها و … قرار می گیرد.

سومین مورد استفاده از تایرهای غیرقابل روکش، سوزاندن تایر در کوره های خاص و استفاده از انرژی ناشی آن در بویلورها و همچنین گرم کردن کوره ها به ویژه در کارخانه های سیمان است. البته این روش باید بسیار با احتیاط انجام شود و در عین حال که فرایند گران قیمتی است، باید از فیلترهای خاصی در آن استفاده کرد که دود حاصل از سوختن تایرها، آلودگی زیست محیطی ایجاد نکند. چراکه اگر این فرایند به درستی انجام نشود، سموم بسیار خطرناکی را در فضا متصاعد خواهد کرد که می تواند مشکلات فراوانی را ایجاد کند.

علاوه بر روش های فوق، در برخی کشورها به دلیل عدم دانش کافی، تایرها دفن می شوند که این روش اثرات زیست محیطی زیادی برای خاک و طبیعت به همراه دارد، چراکه تایرها به هیچ وجه از بین نمی روند و در دراز مدت باقی می مانند و باید روش های معقول بازیابی تایر در کشور ایجاد شود و جامعه را از آینده خطرناک این تایرها دور نگه داشت.

در حال حاضر تکنیک جدید دیگری برای پودرسازی تایرهای مستعمل ایجاد شده و آن استفاده از نیتروژن مایع در اتاقک های مملو از تایرهای مستعمل است. نیتروژن مایع، دمای محیط را تا منفی 184 سرد می کند و تایر در این دما به زیر نقطه درجه حرارت شیشه ای (TG) می رود و در نتیجه با یک ضربه که از بالا به تایر وارد می شود پودر شده و اجزای آن به طور کامل از هم جدا می شوند.

توصیه شما برای سیاست گذاری در حوزه چالش های زیست محیطی ناشی از تایرهای مستعمل چیست؟

برای این موضوع باید یک نقشه راه مشخص داشته باشیم. باید تولید پایدار مبتنی بر توسعه پایدار را در دستور کار قرار دهیم، وگرنه تولیدی که میتنی بر حفاظت از محیط زیست نباشد، نژاد انسان و اکوسیستم را به مخاطره خواهد انداخت. در حال حاضر حدود 26 میلیون حلقه تایر (معادل 350 هزار تن) در سال تولید می کنیم که حداکثر 5 سال بعد از تولید به چرخه طبیعت باز می گردد، اما در عمل تعداد کارخانه های روکش تایر، بازیابی تایر و پیرولیز در کشور محدود است که نشان می دهد اصولا فکری برای این 350 هزار تن تایر مستعمل نداریم.

واقعیت آن است که باید فکری نو در اندیشیم و از همین فرصت استفاده کنیم و به مسئولان وزارت صمت راه حل و خط مشی نشان دهیم، وگرنه آینده تاریکی در پیش رو داریم که بزودی قابل جبران نیست. در کشورهای صنعتی برای این مشکلات راه حل پیدا شده و تایر به هیچ وجه به چرخه طبیعت نمی رود و آلودگی زیست محیطی ایجاد نمی شود، اما در کشور ما در هر نقطه از شهر و روستا شاهد حضور تایرهای مستعمل هستیم که در طبیعت رها شده اند.